Kto opiekuje się dziećmi „bez opieki”? Rozproszenie opieki nad małoletnimi cudzoziemcami bez opieki w perspektywie krytyczno-prawnej

Abstrakt

Intencją wprowadzenia do systemu prawa uchodźczego instytucji „małoletniego cudzoziemca bez opieki” było zapewnienie szczególnej ochrony młodym migran­tom i migrantkom poniżej 18 roku życia, którzy podróżują bez rodziców lub opie­kunów prawnych. O tym, czy ten postulat jest w praktyce wypełniony, decyduje jednak kształt przepisów krajowych oraz, przede wszystkim, praktyka stosujących je instytucji. Istotne znaczenie wydaje się mieć m.in. napięcie między centralizacją a decentralizacją odpowiedzialności za te młode osoby. Celem artykułu jest odnie­sienie tego napięcia do polskiego modelu ochrony dzieci i nastolatków uznanych za małoletnich cudzoziemców bez opieki, a – przede wszystkim – zdefiniowanie różnych występujących w nim przejawów decentralizacji. Perspektywa krytycznych studiów nad prawem pozwala również na wyróżnienie istotnych problemów, które łączą się ze stosowaniem tego modelu i pojedynczymi jego elementami. Okazuje się, że decentralizacja lub – inaczej mówiąc – rozproszenie jest bardzo istotną cechą polskiego modelu ochrony i legalizacji pobytu dzieci cudzoziemskich bez opieki. Pojawia się ona na bardzo różnych poziomach, począwszy od legislacyjnego poprzez instytucjonalno-systemowy oraz proceduralny aż po kwestie związane z rozprosze­niem odpowiedzialności i opieki. Tego rodzaju zdecentralizowany model ochrony może przekładać się na utrudnienia w dochodzeniu własnych praw, w szczególno­ści prawa do zabierania głosu we własnych sprawach wynikającego z art. 12 ust. 2 Konwencji o prawach dziecka. Umożliwienie dziecku wypowiedzenia się wymaga bowiem stworzenia ku temu odpowiednich warunków, nie tylko na poziomie legi­slacyjnym, ale również – a może nawet przede wszystkim – na poziomie faktycznym. Artykuł bazuje na krytycznej analizie przepisów prawa, jak również na danych sta­tystycznych na temat małoletnich cudzoziemców bez opieki uzyskanych w Urzędzie do Spraw Cudzoziemców i sądach rejonowych oraz na prowadzonych w 2023 r. badaniach aktowych. Prezentowane dane dotyczą lat 2018–2022.